ما در خانههای سَمی زندگی می‌کنیم. خانه‌‌هایی که با مصالح غیر طبیعی و مصنوعی و به زور چسب، سیمان، آزبست، قیر و پلاستیک سرهم‌بندی شده‌اند. ما از روز اول زندگی‌مان، در خانه و کاشانه خودمان مسموم می‌شویم. اما چند نفر از ما فکر می‌کنیم، به جای زندگی زیر سقف‌های آهنی و چوب‌های صنعتی، می‌توانیم ساکن خانه‌ای باشیم که از «همنشینی خاک، آب، باد و آتش» ساخته شده باشد؟ ظاهرا این فکر به ذهن کسی رسیده که ۲۵ سال سابقه و تخصص ساخت آسمان‌خراش داشته و بعد از ده‌ها تجربه و تلاش برای ساخت‌وسازهای بی‌رویه در شهرهای بزرگ ایران و آمریکا، یک موتورسیکلت خرید و پنج‌سال به گوشه‌وکنار کویر ایران سفر کرد تا به جواب این سوال برسد: «ما بچه‌هایمان را با این اندیشه و ایده بزرگ می‌کنیم که یک خانه باید پشت‌بام مشخصی داشته باشد با پنجرههای مربعی و دودکش. چطور این بچه‌ها می‌توانند تصور کنند که می‌توانند از «خاک» یک خانه زیبا بسازند؟ ما باید بتوانیم از خاک خود زمین قالب‌های بی‌نهایت زیبایی درآوریم و بدون قطع درختان و از بین‌بردن طبیعت، خانه بسازیم.»
پادکست گوشه درباره نادر خلیلی، در یوتیوب گوشه:
نادر خلیلی در سفرهایش به شهرها و روستاهای کویری، متوجه شد یخدان‌ها، بادگیرها و آب‌انبارهای کویری بعد از ده‌ها زمین‌لرزه در طول چند قرن هنوز سالم مانده‌اند، اما ساختمان‌های دوران مدرن با مصالح سنگین مثل تیرآهن، باعث مرگ‌ومیر در زلزله‌ها می‌شود. زمین‌لرزه طبس برای او یکی از تکان‌دهنده‌ترین تصاویر زندگیش بود. بسیاری از سازه‌های گنبدی و خشتی مثل آغل و طویله حیوانات سالم ماندند، اما خانههای سیمانی و بتُنی نابود شدند.
یخدان خشتی در کویر، نمونه‌ای از معماری گنبدی اصیل ایرانی
نادر خلیلی، معمار ایرانی در ۳۸ سالگی با زندگی و شهرنشینی مرفه خداحافظی کرد تا از طبیعت و معماری اصیل ایرانی یاد بگیرد، چطور باید برای مردم کم‌درآمد و فقیر خانه ساخت.ایده خانههای ایده‌ال او از طاق‌ها و گنبدهایی آمد که در روستاهای کویری از صدها سال پیش مانده بود و مصالحش از اقلیم و محیط‌زیست جدا نبود. او راز این ظرافت را در شعر‌های مولوی پیدا کرد: راز همنشینی عجیب و زیبای خاک، آب، باد و آتش. از روش معماری پناهگاهی او به نام اَبَرخشت، برای پناه‌دادن سریع و ارزان به پناهجویان یا زلزله‌‌زدگان و سیل‌زدگان در سازمان ملل و بسیاری از کشورها استقبال شد، اما در ایران نه. طرح‌های او برای ساخت خانههای گنبدی و سرامیکی در کُره ماه مطرح شد و ناسا در سال ۱۹۸۴ از او خواست نمونه‌ای را با خاک کره ماه برای ساخت شهرک‌سازی در ماه، پیاده کند، اما هیچ دولتی در ایران با ایده‌هایش موافقت نکرد.
عنصر اصلی در این سبک معماری، طاق و گنبد است. اگر یاد بگیرید یک طاق (کمان) بسازید، بیشتر راه را رفته‌اید. اگر مثلا این طاق را دور مرکز مقطعش بچرخانید، صاحب یک ساختمان گنبدی می‌شوید. اگر همین کمان را روی زمین بخوابانید و در زاویه ۹۰ درجه بلند کنید و بچرخانید، صاحب نیمی از یک ساختمان گنبدی شده‌اید.
نادر خلیلی در دوره‌های آموزشی‌اش
نادر خلیلی – عکس از Cal-Earth
خودش می‌گفت، چون این نوع اِسکان‌های موقت به ویژه در زمان زمین‌لرزه و سیل ارزان تمام می‌شوند، شرکت‌‌های ساختمان‌سازی سودی نمی‌بَرَند، انواع زیرمیزی حذف می‌شود و قلدرها و واسطه‌ها بی‌نصیب می‌مانند، برای همین بعضی از مسئولان از جمله در ایران موافق با این نوع خانه‌سازی نیستند. از طرف دیگر، بیشتر دوست‌دارند پول‌های خارجی در زمان بلایای طبیعی به کشور فرستاده شود.
هیچ‌وقت به خاک نگویید dirt.خاکی که از زمین برمی‌دارید و با آن خانه می‌سازید، نباید بی‌ارزش دانسته شود. اگر از این کلمه در کلاس‌های من استفاده کنید، باید پنج‌بار روی زمین شنا بروید.
– Dirt در زبان انگلیسی به خاک هم گفته می‌شود. به فارسی ممکن است آلودگی و کثافت ترجمه شود.
خانه سرامیکی و گل‌تافتن
یک ایده خلیلی، ساخت خانههای خشت‌وگلی یا سرامیکی به خصوص در مناطق زلزله‌خیز با طاق و گنبد و نورگیرهای بزرگ بود. این خانههای خشتی برای مقاوم‌شدن از داخل با آتش سوزانده می‌شوند و مثل سفال گداخته شده و لعاب می‌گیرند تا به آجر یک‌دست و محکم در برابر باران و توفان و زمین‌لرزه تبدیل شوند.
ایده دومش، «گِل‌تافتن» بود؛ خاک از زمین جمع می‌شود و در کیسه‌های دراز با عرض کم ریخته می‌شود. کیسه‌ها روی زمین کوبیده می‌شوند و روی هم سوار می‌شوند و با سیم خاردار در هم تنیده شده تا یک اَبَرخشت شکل بگیرد و روی آن با کاه‌گل پوشانده می‌شود. او می‌گفت با هزار سرباز و ۱۰۰ دانشجوی آموزش‌دیده می‌توان شهر بم را با همین روش بازسازی کرد.
وقتی نادر خلیلی دلشکسته و دلخور از ایران رفت، همین ایده‌ها را در کالیفرنیا پیاده کرد و دانشجویان و داوطلبان زیادی را از همه کشورها آموزش داد. سازه‌های او آزمايش شد و مقاومت آن ۶۰ درصد بالاتر از قوانين ساختمان‌سازی در کاليفرنيا شناخته شد. دخترش شیفته و پسرش، دَستان، بعد از مرگ او، راهش را در موسسه غیرانتفاعی که در کالیفرنیا راه انداخته بود، ادامه دادند و چند سالی است در ایران معماران جوان، در یزد، کاشان، کرمان، هرمزگان و … این ایده‌ها را پیاده می‌کنند. ایده‌‌هایی که آرزوی نادر خلیلی بود، با دستان خودش در کشور خودش جان بگیرد.
باد و خاک و آب و آتش بَنده‌اند
با من و تو مُرده با حق زنده‌اند
بیتی از مثنوی مولوی که الهام‌بخش نادر خلیلی شد.
عکس‌ها از موسسه Cal_Earth
نظر شما